W rytmie ludowych wycinanek, Muzeum w Łowiczu – część I

Łowicz to miejscowość, która słynie z folkloru, a zwłaszcza z przepięknych kolorowych pasów ozdabiających tradycyjne stroje z regionu. Łowicki folklor zachwyca także wycinankami, czyli ozdobami wycinanymi z papieru, którymi kiedyś dekorowano wiejskie chaty. Rytm, symetria i harmonia to znaki rozpoznawcze sztuki wycinania, jednak w Łowiczu kunszt pracy z papierem rozwinął się na tyle, że powstały zupełnie nowe formy takie jak np. kodra, czyli wycinanka przedstawiająca całą scenę czy ażurowa gwiozda, stworzona na potrzeby nabywców sztuki ludowej. Współczesne pocztówki, magnesy i inne pamiątki z regionu, które przedstawiają parę w pasiastych strojach to grafiki bazowane właśnie na wyklejanych wycinankach, których bogate zbiory można zobaczyć w Muzeum w Łowiczu. Wystawa muzealna składa się z wielu interesujących i dobrze zrobionych części, z których każda zasługuje na oddzielny tekst. W tym poście skupimy się na ekspozycji wycinanek, a także ich ciekawej historii.

Wycinanki miejskie

„Z pierwszej zaś izby wynieśli wszelki sprzęt zbytni do komory, że ostały ino obrazy, a chłopaki ustawiali pod ścianami ławy mocne a długie stoły. Izba też była wybielona z nowa, wymyta, a komin przysłonięty modrą płachtą, cały zaś pułap i belki, poczerniałe ze starości, Jagusia suto przystroiła wycinankami. Maciej był przywiózł z miasta kolorowych papierów, a ona wystrzygnęła z nich kółek strzępiastych, to kwiatuszków, to cudaków różnych, jako: kiedy psy gonią owce, a pasterz z kijem za nimi leci, abo zaś i procesję całą, z księdzem, z chorągwiami, z obrazami i inne różności, że spamiętać trudno, a tak wszystko utrafione i foremne kieby żywe, aż się ludzie wczoraj na rozplecinach dziwowali. Umiała ona i nie takie, a wszystko, co ino zamyśliła abo na co spojrzała… że nie było w Lipcach chałupy bez tych jej strzyżek…”

Władysław Stanisław Reymont, „Chłopi”

Lipce Reymontowskie i Łowicz dzieli zaledwie 26 km. Kiedy Reymont pisał “Chłopów” wycinanka była nie tylko popularna na wsiach, ale została doceniona także przez etnografów, literatów i innych miłośników kultury ludowej. Pod koniec XIX wieku zaczęto zastanawiać się nad pochodzeniem wycinanek. Hipotez jest wiele, ale dwa najczęściej pojawiające się źródła, jak podaje Aleksander Błachowski (1986), są związane z miastem – z kulturą szlachecką i religijnymi wycinankami żydowskimi.

Jak się okazuje, już kilka stuleci wcześniej wycinanki z papieru wykonywały urzędy jako dekorację pieczęci na sporządzanych aktach prawnych, testamentach, przysięgach i innych dokumentach. Te tzw. “wycinanki pieczętne” miały znajomy kształt ażurowych rozet – z dużym prawdopodobienstwem właśnie one mogły stanowić pierwowzór wiejskich wycinanek w kształcie gwiazd. Innym źródłem inspiracji do twórczości z papieru mogły być tradycyjne wycinanki wieszane przez Żydów w oknach domów w czasie religijnych świąt. Kupcy żydowscy byli także głównymi dostarczycielami papieru, co mogło inspirować kobiety na wsiach do zajęcia się podobną sztuką.

Wycinanki łowickie – cechy charakterystyczne

Tradycja wycinanek w łowickiem sięga lat 70-tych XIX wieku. Odkryte na przełomie wieków przez artystów i kolekcjonerów zaczęły być nie tylko dekoracją wiejskiej chaty, ale dziełem sztuki tworzonym na sprzedaż. W efekcie wśród kobiet wycinkarstwo stało się niemalże zawodowym zajęciem, a ich wytwory były prezentowane i podziwiane na wystawach w miastach. Echem tego zainteresowania jest z pewnością to, że dzisiaj zarówno strój łowicki, jak i łowicka wycinanka są postrzegane jako kanon polskiej, nie tylko regionalnej, kultury ludowej.

W różnych regionach formy i motywy wycinanek rozwijały się nieco inaczej. Łowickie wycinanki mają kilka cech charakterystycznych, po których łatwo można odróżnić je od np. kurpiowskich. Głównym wyróżnikiem sztuki wycinania łowickich artystów jest jej malarskość – w przeszłości ubodzy łowiczanie, których nie stać było na zakup obrazów kultu malowali krzyż, dookoła ptaki i kwiaty (na płótnie) i nazywali to kodra. Dzisiaj kodra to jeden z typów łowickiej wycinanki przedstawiający scenkę. W łowickich wycinankach powtarzają się także motywy roślinne malowane na ścianach domów czy drewnianych skrzyniach.

Aleksander Błachowski (1986) podaje cały zestaw form wycinanek typowy dla okolic Łowicza. I tak mamy:

Firanki – papierowe zasłonki na okno, białe z ażurowymi wzorami geometrycznymi i roślinnymi.

Drzewka – jednobarwne, o jednej osi symetrii, uważane za najstarsze formy łowickich strojów. Najpierw samodzielne zdobienie, później stały się elementem naklejanym na większe kompozycje, takie jak kodry czy tasiomki.

Ptaki i zwierzęta – jednobarwne, zdobiły lustra, okapy, podobnie jak drzewka stały sie elementem większych wyklejanek.

Gwiozdy – wielobarwne wyklejanki na krążkach białego papieru, z reguły symetryczne, wypełnione motywami geometrycznymi i roślinnymi.

Kodry – wielobarwne wyklejanki, z reguły miały 18-20 cm szerokości i 100 cm długości, w motywach roślinnych lub obrazkowych, wyklejane na białym papierze. Bardzo charakterystyczne dla Łowicza, malarskie, przedstawiają scenkę rodzajową, sytuacje z życia wsi, obrzędy, takie jak wesele, gaik-maik, żniwa, prządki, kurek dyngusowy itp.

Tasiomki – wielobrawne wyklejanki na dwu identycznych wstęgach sklejonych u góry, rozchylonych w dół i zakończonych ząbkami naśladującymi frędzle. W miejscu łączenia umieszczano kwiat lub gwiazdę. Wykonywane z kolorowego papieru. Nietypowo, w tasiomkach występuje czerń.

Gwiozdy ażurowe – wycinanki koliste, owalne, wieloboczne, wycięte tak, że przez ażur prześwituje tylko tło kartonu, wymyślone przez artystkę Franciszkę Burzyńską, na potrzeby odbiorców z miasta. Jako takie nigdy nie zdobiły chat wiejskich. Dzisiaj stanowią kanon sztuki ludowej i znak rozpoznawczy Łowicza.

Motywy

Tematy wycinanek (nie tylko łowickich) można wyróżnić w zasadzie trzy – kanon wzorów przyjęty w danej społeczności, natura oraz wzory wynikające z samego procesu cięcia papieru. Często wzory na wycinankach powielały motywy znane z innych typów rękodzieła. Większość kobiet, które zajmowały się wycinankami, haftowało czy malowało pisanki, stąd naturalnym jest powtarzanie pewnych motywów i zestawów kolorystycznych w ich twórczości. Wycinanki stanowiły integralny element całości dekoracji domu, w skład której wchodziły dekoracyjne tkaniny, haftowane obrusy, słomiane i wełniane pająki zawieszane pod sufitem,malowane skrzynie itp. Ozdoby z papieru służyły do wyeksponowania ważnych miejsc – były naklejane na belki, ozdabiały obrazy, a czasem wisiały w oknach jako ażurowe firanki.

Inną w sztuce wycinania, jak i w każdym innym ludowym rzemiośle, jest po prostu natura, zwłaszcza ta przyjazna i bliska człowiekowi – drzewa, słońce, zwierzęta gospodarskie. Artyści nie kopiowali przyrody, ale przekształcali zaczerpnięte z niej motywy tak, aby dodatkowo pokazać kunszt wycinanki. Wystarczy zwrócić uwagę na często pojawiający się motyw koguta – często ma on nieproporcjonalnie duży ogon, który zawiera najwięcej szczegółów pokazujących technikę artysty. Klasycznym motywem zaczerpniętym z natury jest drzewo, często rozbudowane do symbolicznego drzewa życia i osi świata. Odnajdziemy je w różnych wersjach we wszystkich regionach.

Sam materiał i techniczny proces tworzenia wycinanki uwarunkowuje możliwe do osiągnięcia figury. Jedno lub wielokrotne składanie papieru tworzy osie, które nadają całości rytm, symetrię i równowagę kompozycyjną. Choć artyści ludowi od dziecka spotykają się z określonym zestawem motywów zdobniczych, wielu z nich (pod wpływem etnografów, muzealników i w wyniku konkursów artystycznych) stworzyło swoje nowatorskie kompozycje i motywy, znacząco odchodzące od tradycyjnych mniej skomplikowanych wzorów. W regionie łowickim wycinanki zachwyciły i znalazły swoich odbiorców poza wsią, co dało silny impuls do rozwoju tej sztuki. Powstały nowe formy, np. gwiazdy ażurowe, które tradycyjnie nie były wieszane w łowickich chatach. W wycinankach, jak w każdym wzornictwie, panowały także różne mody, tworzone przez najbardziej uzdolnione i samodzielne artystki, jak i pod wpływem rad etnografów i muzealników.

W łowickim muzeum można zobaczyć właściwie wszystkie opisane typy i motywy wycinanek. Bogactwo wzorów i kolorów, a także wszędobylskie symetrie, harmonie i rytm pozytywnie nastrajają. W mgnieniu oka można docenić ich piękno oraz to, jak wspaniale ocieplają wnętrze.

Bibliografia

Aleksander Błachowski, “Polska Wycinanka Ludowa”, Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Toruń 1986